Di 'Xizala Tewfûr Begê' de şêweya gotinê
15-07-2023
13:40
Mijar û lehengên Xizala Tewfûr Begê
Çîrok, ji mijareke berîya çîrokê dest pê dike. Şîyar bûn. Weke dengbêjê nemir gotî: “Elo nêçîrvan bû.” Elo rojekî tê malê ku jina wî nexweşe û gundî hemû li derê mal wî kom bûne, lê derdê jina wî nizanin. Werhasil Elo pirs dike û jina wî dibêjê, sofîkê hwd gotîyê heke tu goştê xizala nexwê tê pê vê dilêşê bimirê. Elo neçîrvanekê binav û deng e. Hema wê berêvarê dirahijê tivinga xweû dikevê çîyê, lê bottom şev nikarê nêçîra xezala bike. Di vê rewşê de, rewş cuda ye. Piştî wextekî Pîrek tê şikefta wî û pişt ra fêhm dike ev pîr dixwazê wî bikuje, lê Elo zîrek e û ew Pîrê dikuje. Di vê rewşê de, em ji bo demeke dirêj li wir bûn. Elo a wan re diçe û fêhm dikê ku ev teyrek î jina Mîrê Cina Tewfûr Begê ye. Tewfûr Begê ji El ora dibêjê “jina te bi yar a”. Mesela jina te û yarê wê ya te ya. Lê heke tu xwe negîhînê Şa Mihemed Begê Mîrê Cizîrê keça me Xizalê ya te bikujê. Ev dem ji bo we çêtirîn e ku hûn wiya bikin.
Elo tiştekî din diçe malê, jina xwe û yarê wê dikujê. Diçe Cizîra Bota, binê xulamê Şa Mihemed Begê Mîrê Cizîrê. Êdî piştî û ê merheleyê Xizala Tewfûr Begê Elo nakujê û mijar tê ser evîna Keça Mîrê Cina Xizala Tewfûr Begê. Wexta ku Şa Mihemed Begê dixwazê a domama xwe Eyşana Bêzar Begê re uswice di roja dawetê de, Xizala Tewfûr Begê wî direvîne çîya Cudî. Lê wê dêre pê re dizewice.
Heta roja amadekerîyan dawetê dengbêj çîrokê dibêje. Wexta dibê roja dawetê, hingî dengbêjê me dest kilamê dike û dibêje “Şarê Cizîrê Şarekî bi dar e. ..”
Lehengên Çîrokê
Li Çîrokê di eslê xwe de jî trajedîyeke evînî dixwin. Sedem û trajedî. Dengbêj navê jina Elo nabêje. Lê yek sebebê trajedîyê tekîlîya wê û yarê wê ye ku, Elo diçe çiyê û jina Tewfûr Begê Mîrê Cina dikuje. Mîrê Cina Tewfûr Begê, yek lehengê wekî mifteya çîrokê yek. Cinekî li ser soza xwe ya û rêya rast nîşanî Elo dike. Heta Elo tê Cizîrê Botan. Lêhengên sereke ev in: Elo, jina Elo, Mîrê Cina Tewfûr Begê.
Dema Elo tê Cizîra Bota Şa Mihemed Begê derkevê ser dikê. Her wiha Xizala Tewfûr Begê xuya dike êdî. Û lehenga herî fedakar domama Şa Mihemed Begê Eyşana Bêzar Begê di şeva dawetê de tê ser dikê.
Ev trajedî ye. Ya ewil trajedîya Eloyê Nêçîrvan e, ku tê xapandin û dibe qatilê jina mîrê cînan û pişt re dibe qatilê jina xwe jî. Trajediya din, Evîna Xizala Tewfûr Begê ye, ku hêrsa wê ya li hember xulamê mîr, Elo û ji ber vegera Şa Mihemed Begê ya li doma xwe, Xizalê bottom qatilê xwe dilketiye.
Şêweya vegotina çîrokê
Şêweya gotina dengbêjan, hema di derbekî de ji nava bûyerê dest pê dike. Dengbêj Silo Koro jî wisa dike. Hema derbekî de dibejê “Xortek hebû digotinê Elo. Elo nêçîrvan ev. Elo rokê çû nêçîrê, esrê hat malê, miqabilî gund ket. Meyzand alem li devê mala wî bûye kom.”. Di vê rewşê de teswîr û tevger, liv û tevgerên leheng bi hev re tên gotin. Dengbêj xwe hewceyî teswîrên dûr û dirêj nake. Heke jê re teswîrek lazim bû wê di nav liv û tevgera leheng de dide.
Dengbêj di gotina çîrokê de ji aliyê tu kesî nagirê ûsosyalê a şêweyeke objektîf li ber guhdaran radixe. Paşê, tenê bi gotina “Meyza kû ew Pîra ji kîrê kûçka ew jî wê dirêjkirîya, li ber text dirêjkirîya, mirîya.” Terefê xwe belî dike. Lê wexta dengbêj dest bi kilamê dike, êdî trajediya Şa Mihemed Begê xwe li kilamê dipêçe. Gotinek “Loy Bego loy bego loy bego Begê Ezîzîya”. Dikê ku dilê guhdaran bi Şa Mihemed Begê bişewite. Her wiha Keça Mîrê Cina Xizala Tewfûr Begê, wexta Şa Mihemed Begê direvînê Çîyayê Cûdî û jê dixwaze xulamê xwe Elo bikujê, dengbêj terefê xwe diyar dike û bersiva Şa Mihemed Begê wekî be rtek engagement got:
“Ahhêêêêêêêêê
Mi dî wê rojê Şa Mihemed Begê ba dikê wa Xizalê te ra fecara mi te ra
Mala bavê şewitîyê îsal heft sal mina weka gurê çol û çîya ez otherim bi te ra
Ez bextê te û Xudê ma bes li me ka va hêncata va gotina ca van xebera
Heka de'wa sere Elo xulamê mi dikê, va serê mi pricea serê Elo xulamê mi ji te ra.
Heger tu nizanî çi bikî, xem neke, xem neke.
“Loy Bego, Loy Bego, Loy Bego, loy bego mi'b qurbana vî begê Ezîzîyano”
Ango meranî û camêrîya Şa Mihemed Begê ji bo guhdaran rave dike.
Di vê rewşê de, em berdewam bikin. Minak; “Mi dî wê rojê Şa Mihemed Begê ba dikê wa Xizalê te ra fecara mi te ra“ û “Mi dî wê rojê Xizala Tewfûr Begê, xwiha Tahir Begê çi kirîya”. Bi awayek, hûn dikarin jê kêfxweş bibin.
Teswîrên dengbêj di nava aksiyoneke bê ser û bin weke libên tizbiyan lê pey hev tên. Li vir çi ye ku bêje:
“Lêêêêêêêêêêêêêêêêêêêêê
Şarê Cizîrê şarekî bi teng e, Şarê Cizîrê şarekî bi teng e.
Daweta Şa Mihemed Begê Mîrekê Ezîza
ji nav çavbelekên kurda Eyşana Bêzar Begê domama wî li dar a
Şarê Cizîrê şarekê bi ya, şarê Cizîrê Sharekî bi ya
Pira pira beyreqê ask û sipî ya “
Her wiha wexta teswîrên warê Xizala Tewfûr Begê dike, mirov dibêje qey ew war bi qasî qavekî ji mirov dûr in. Mînak:
“Xwidê xirabikî mala littleava zû j'devê dêrî vegerîya
Xizala Tewfûr Begê, xwiha Tahir Begê
rabû ji Kepezê Bavê Telî Begê, Ji Geliyê Evdal Begê, ji Tanîna Sindîya,
ji qûna Çîyayê Cûdî yê Şikefta Mûxlacîya hêjdeta hat devê dêrîya
Dengbêj herîkîna wext di nava stranê de gelekî balkêş gotîye. Guhdar nizanim çend rojan ev bûyer çêbûne, lê mefhuma wext nebê guhdar nikarin bala xwe bidin çîrokê. Dengbêj û zanê di nava çîrokê de herikîna wext a dubarekirina hin gotinan dide hîskirin. Niha ku we heye, hûn dikarin wê kontrol bikin.
“Wê rojê ez ê bêjim çi bûya çi cirîya
Home roj çûye, veca ev roja dî ya
……
Home roj çûye, veca ev roja dî ya, ev roj çûye, veca ev roja dî ya
…..
Home roj çûye, veca ev roja dî ya, ev roj çûye, veca ev roja dî ya
Û carina jî Dengbêj dibêje “mi dî wê rojê..” Ango her çiqas wext ne diyar be jî, di nava çîrokê de guhertina demê dibêje.
Serdestiya Lehengan
Home çîrok û kilam ji çi demê gihaya dema me ez nizanim. Lê di çîrokê de bêhtir serdestiya jinan heye. Di vê rewşê de, em ê kêfxweş bibin ku hûn dîsa û dîsa bibînin. Wexta Elo li çîyê di şikeftê de ye, jina Mîrê Cina dixwaze Elo bikuje, lê Elo ji wê jêhatî û jîrtir e û Elo jina Mîrê Cina Tewfûr Begê dikuje. Ger tirsa Xizala Tewfûr Begê ku Elo qisasê dîya wê ye, ji ber direva, tê cem Mîrê Cizîra Bota û Xizala Tewfûr Begê wî nakuje.
Di vê navberê de jin mêra narevînin, jin carinan pey mêra dikevîn. Lê di çîroka Xizala Tewfûr Begê lehenga herî serdest Xizala Tewfûr Begê ye. Ji ber ku hê Şa Mihemed Begê di zikê dîya xwe da hej jê kirîye nahêle ji kesî re bibe yar. Xizala Tewfûr Begê, di şeva “çît û perda“ de tê Cizîra Botan û Şa Mihemede Begê direvîne û li Çîyayê Cudî, di Şikefta Muxlacîya de li xwe lê mehr dike. Dengbêj jî dibêje:
“Hêêêêêêêêêêêêê
Mi dî wê rojê Xizala Tewfûr Begê, xwiha Tahir Begê çi kirîya
Piştgiriyek Şa Mihemed Begê girtîya, ba Eyşana Bêzar Begê doma wî rakirîya
Berê wî da Kepezê Bavê Têlî Begê, Gelîyê Evdal Begê, Tanîna Sindîya, Şikefta Muxlacîya danîya.
“Wê yê bakirîya malakî û du feqhê cinîya wê şevê xwa li şa Mihemed Begê mehr kirîya..”
Wekî tê xuya kirin, wekî di nava civaka kurdan mêrek jinekî direvînê dereke din û pişt re li gorî şerîetê li ber destê mela -li vir mela û feqe jî cin in-li xwe mehr dike. Mehr kirin dîsa li ser mêr e. Lê bi tehdîya Xizala Tewfûr Begê ev mehr çêdibe.
Çîrok û kilam helbet ji mîtolojiya li ser Cinan derketiye, lê dengbêj heta jêhatiye di çarçova mentiqa mirovî de gotiye. Xizala Tewfûr Begê wekî di gelek çîrokên cinan de tê gotin cineka bi hêz û qeweta. Raste rast tehdayiyê li Şa Mihemed Begê dike û dibêje heke here cem jina xwe Eyşana Bêzar Begê yê wî bikuje. Lê Şa Mihemed Begê heft salan li serê çol û çiya bi Xizalê re bimînê jî, Xizalê bextewar nabe, ji ber ku zanê Mihemed Begê dixwaze vegerê welatê Cizîra Botan. Di vê rewşê de cara yekem Cizîrê kir lê rojekê: Divê Şa Mihemed Begê xulamê xwe Elo bikuje û divê neçê ser “çît û perdê” domama xwe Eyşana Bêzar Begê. Wexta Xizala Tewfûr Begê Şa Mihemed Begê li Cizîra Botan di deynê em êdî dizanin ku dema mirina Şa mihemed Begê hatiye. Ji ber ku, Şa Mihemed Begê kustina xulamê xwe ji bo xwe bêrûmetî dibîne, çûyîna ser “çît û perde” jina xwe ya mehrkirî Eyşana Bêzar Begê jî pêk nayê. Dengbêj û rêya bêveger wiha vedibêje:
“De loy Bego loy Bego, loy Bego, loy Bego loy bego
Vêca mal roj çûya ev roja dî ya
Vêca mal roj çûya, ev roja dî ya
Mi dî Xizala Tewfûr Begê keça mîrê cina xwiha Tahir Begê
Rabû ji Kepezê Bavê Têlî Begê, ji Geliyê Evdal Begê ji dev dêrîya nefret kir
B'sê denga ba dikir: Wa Şa Mihemed Begê te kir sed cara bi min tê kir
Min kir û nekir te bi ya min nekir, te serê Elo xulamê xwa jê nekir
Talî te çû li berîya Eyşana Bêzar Begê te miradê xwa dirt
Wala bi ahda Xudê bê, ji niha heta nîv seatî, ew heyata şîrîn te'j lapê min xilas nekir.
Lo Bego lo Bego loy Bego Beg tu kara begê Ezîzîyano “
Mesela, her balkêş Şa Mihemed Begê Mîrê Cizîra Botan, kuştina ji destê jinekî wekî ku bê resort bê qebûl dike û haziriya mirina xwe dike. Zêdetir li ser vê:
“Gava wilo gotîya, mi dî wê rojê dîsa Şa Mihemed Begê bakirîya
lê Eyşê lê Eyşê lê Eyşê lê Eyşê, min domamê lê Eyşê,
Eyşê rebenê lezga bilezîna Eyşê rebenê lê vêca lezga bilezîna
Ti beroşek av ji pismamê xwa re bikelîna,
Mi go piştgirîya cilê Botay, weka dem û dewranê berê jisosyalê xwa ra bîna
Li dora min hera wera, bi gulk û x-gulabeka li ser noqa min da bi edlîna.
Kopalekî kenêrî ji mi ra bîna, şimikê jivizyonê xwa ra darîna
Ez ê derkevima ser banê Birca Bedê, Eyşê domamê gewrika dinyayê çiqa li ber çavê teorîkî te şîrîna..”
Û êdî dawiya çîrokê xuya dike. Wexta Şa Mihemed begê derkeve serbanê qesrê, Xizala Tewfûr Begê tê pêşiya wî. Dengbêj di vir de dilê xwe bi Şa Mihemed begê toothwitîne. Ger wusa be:
“Mi dî wê rojê çibûya, çi cirîya,
gava Şa Mihemed Begê di dêrenca da bi hewa ketîya
keta sê derenca, derenca sisîya,
meyzand go ezê bêjim dîsa ez ê Xizala Tewfûr Begê pêşîya wî na rûniştîya
Piştî çend rojan
Mi dî Xizalê destê xwa da devê xwa pêncşîya, kenîya
Mi dî wê rojê Xizalê serda hatîya, pihînek avêta Şa Mihemed Begê,
mala mi şewitî ji begê min ra r'ih şêrîna xwa bi şebeka pola girtîya
Pihîna dî avetîya Şa Mihemed Begê, mirrên ji begê mi hatîya, ji bircê da ketîya.
Gava zarên ji Şa Mihemed Begê hatîya,
qêrîn bi Eyşana Bêzar Begê ji doma wî ketîya..”
Piştî kuştina Şa Mihemed Begê, kilam binê şina ser Şa Mihemed Begê û xweşiktiya wî. Eyşana Bêzar Begê xwe davêjê ser meytê wî û wesfê celengiya wî dide.
Wekî encam, Ev çîrok cara ewil kê afirandîya ez nizanim, lê serdestî û hêza jinê her çiqas “Cin” jî be di ser ya mêra re ye. Jin dikare mêrekî û Mîrekî ji ber jina wî birevîne, xwe lê mehr bike û wexta mêr here cem jina xwe ya ewil jî, ew Jin ango Cin dikare bi pihînekî wî mêrî-mîrî bikuje.
Dengbêj ber mezin Xizala Tewfûr Begê wê kêm nake, wê sûcdar nake. Çawa Ku di Civaka Kurdan
Dengbêj Silo Koro vê trajediyê gotinên fesîh dixemilîne û di nava çîrokê de çalakiya tijî teswîr vedibêje. Hem beşa çîrokî hem jî di beşê kilamî de, tewswîran di nava çalakiyê de dide. Guhdar ji dûvedirêjkirina çîrokê nabin. Ji ber ku guhdarên çîrokê bi teswîrên rijî re mijûl nabin, li pey gotinên tijî liv û tevger, xwe di nava çîrokê de dibînin. Hêvî planting, çîroknivîs, roman nivîs û derhênerên kurd ji vê şêwaya vegotinê bêtir sude.
Silo Koro mîrateyeke mezin li pey xwe hiştiye. Cihê wî bihuşt be.
Ji bo yên bixwazin guhdariya klamê bikin: